نظام سیاسی ایالات متحده آمریکا به‌گونه‌ای طراحی شده که توازن قوا بین سه شاخه اصلی حکومت یعنی قوه مجریه (ریاست‌جمهوری)، مقننه (کنگره) و قضائیه حفظ شود. یکی از مهم‌ترین و تثبیت‌شده‌ترین اصول در این ساختار، مدت‌زمان دوره ریاست‌جمهوری است. بررسی این موضوع از جنبه‌های تاریخی، قانونی و سیاسی، به درک بهتر سازوکار دموکراتیک آمریکا کمک شایانی می‌کند.
مدت دوره ریاست‌جمهوری: چند سال؟
طبق متمم بیست‌ودوم قانون اساسی ایالات متحده آمریکا، رئیس‌جمهور برای مدت چهار سال انتخاب می‌شود و تنها اجازه دارد حداکثر دو دوره (۸ سال) متوالی یا غیر متوالی در این سمت خدمت کند. این قانون پس از ریاست‌جمهوری فرانکلین دلانو روزولت که چهار دوره متوالی در سمت خود باقی ماند (1933–1945) و موجب نگرانی از تمرکز قدرت شد، در سال 1951 تصویب شد.
علت محدود شدن به دو دوره
قبل از تصویب متمم بیست‌ودوم، محدودیت قانونی برای تعداد دوره‌های ریاست‌جمهوری وجود نداشت. با این حال، جورج واشنگتن، اولین رئیس‌جمهور ایالات متحده، تنها دو دوره خدمت کرد و پس از آن خودخواسته از قدرت کناره‌گیری نمود، که این امر به یک سنت سیاسی تبدیل شد. اما در دوره روزولت، سنت شکسته شد و همین امر نگرانی‌ها را نسبت به تمرکز بیش‌ازحد قدرت در یک فرد افزایش داد.
در نتیجه، متمم بیست‌ودوم برای حفظ ماهیت دموکراتیک حکومت و جلوگیری از استبداد، حد نهایی دو دوره را تثبیت کرد.
نکاتی در مورد دوره انتقال قدرت
دوره ریاست‌جمهوری از ۲۰ ژانویه سال پس از انتخابات آغاز می‌شود. روز تحلیف رئیس‌جمهور (Inauguration Day) مراسم رسمی انتقال قدرت است که در واشنگتن دی‌سی برگزار می‌شود. رئیس‌جمهور منتخب باید سوگند یاد کند که «قانون اساسی را حفظ، حمایت و دفاع خواهد کرد».
چه اتفاقی در صورت استعفا یا فوت رئیس‌جمهور می‌افتد؟
اگر رئیس‌جمهور پیش از پایان دوره خود استعفا دهد، فوت کند یا ناتوان از انجام وظایف باشد، معاون رئیس‌جمهور جایگزین وی خواهد شد. اگر معاون رئیس‌جمهور بیش از دو سال از دوره باقی‌مانده را به عنوان رئیس‌جمهور خدمت کند، تنها مجاز به یک دوره دیگر خواهد بود (یعنی مجموعاً حداکثر ۱۰ سال می‌تواند در این سمت باشد).
انتخاب مجدد: چه محدودیت‌هایی وجود دارد؟
فردی که قبلاً دو بار به ریاست‌جمهوری انتخاب شده یا بیشتر از دو سال به‌عنوان جانشین رئیس‌جمهور خدمت کرده باشد، حق شرکت در انتخابات دوباره ندارد. این موضوع در انتخابات داخلی احزاب نیز اعمال می‌شود و احزاب نمی‌توانند چنین فردی را نامزد ریاست‌جمهوری کنند.
آیا امکان لغو محدودیت دو دوره‌ای وجود دارد؟
در تئوری، بله. اما در عمل، بسیار بعید است. برای لغو متمم بیست‌ودوم، نیاز به تغییر قانون اساسی از طریق تصویب دو سوم کنگره و تصویب سه‌چهارم ایالت‌ها است. تاکنون چنین تلاش‌هایی بارها مطرح شده اما هیچ‌کدام موفق نبوده‌اند
جدول کاربردی و نکات تکمیلی
| عنوان | توضیح |
|---|---|
| مدت دوره قانونی ریاست‌جمهوری | 4 سال |
| حداکثر تعداد دوره مجاز | 2 دوره (در مجموع 8 سال) |
| حداکثر مدت ممکن در شرایط خاص | 10 سال (اگر فردی در نیمه دوم دوره جانشین شود و سپس دوباره انتخاب شود) |
| شروع رسمی دوره ریاست‌جمهوری | 20 ژانویه، سال پس از انتخابات |
| تاریخ تصویب متمم ۲۲ | 1951 میلادی |
| نخستین رئیس‌جمهوری که مشمول این قانون شد | دوایت آیزنهاور |
| رئیس‌جمهوری با بیشترین مدت خدمت | فرانکلین روزولت (4 دوره، 1933 تا 1945) |
| امکان بازگشت پس از یک دوره غیبت | بله، اما فقط اگر بیش از دو بار انتخاب نشده باشد |
| افرادی که پس از پایان دو دوره محبوب ماندند ولی نتوانستند شرکت کنند | باراک اوباما، بیل کلینتون |
| حالت‌های ویژه جانشینی | استعفا، فوت، برکناری (طبق متمم ۲۵) |
| جایگزینی رئیس‌جمهور در شرایط اضطراری | ابتدا معاون رئیس‌جمهور، سپس رئیس مجلس نمایندگان، سپس سایر مقامات طبق خط جانشینی |
نکات تکمیلی
1. خط جانشینی کامل در صورت خالی شدن پست ریاست‌جمهوری
در صورت خالی شدن پست رئیس‌جمهور و همچنین عدم امکان تصدی معاون رئیس‌جمهور، قانون “Presidential Succession Act” لیست کاملی از جانشینان را مشخص کرده است:
- معاون رئیس‌جمهور
- رئیس مجلس نمایندگان
- رئیس موقت مجلس سنا
- وزرای کابینه به ترتیب تاریخ ایجاد وزارتخانه (از وزیر امور خارجه شروع می‌شود)
2. مفهوم lame duck (اردک لنگ)
در دوره‌ای که رئیس‌جمهور فعلی در انتخابات شکست خورده اما هنوز تا پایان دوره‌اش باقی مانده (معمولاً از نوامبر تا ژانویه)، به او لقب “اردک لنگ” می‌دهند. در این دوره، رئیس‌جمهور قدرت سیاسی و تاثیرگذاری محدودی دارد.
3. مقررات دوره دوم ریاست‌جمهوری
در دوره دوم، رئیس‌جمهور محدودیت بیشتری از نظر قدرت سیاسی دارد چون دیگر نمی‌تواند در دوره بعدی شرکت کند. این مسئله ممکن است موجب کاهش نفوذ او در کنگره شود، اما از طرف دیگر، گاهی باعث جسارت بیشتر در تصمیم‌گیری‌های سیاسی می‌شود چون نگرانی انتخاباتی ندارد.
4. نقش کالج انتخاباتی در انتخاب رئیس‌جمهور
رئیس‌جمهور آمریکا مستقیماً توسط مردم انتخاب نمی‌شود. رأی‌دهندگان، اعضای کالج انتخاباتی (Electoral College) را انتخاب می‌کنند و این اعضا هستند که رئیس‌جمهور را انتخاب می‌کنند. این ساختار پیچیده گاهی باعث می‌شود فردی با رأی مردمی کمتر، رئیس‌جمهور شود (مثل دونالد ترامپ در 2016).
5. زمان دقیق آغاز دوره‌های مختلف در تاریخ
در آغاز تاریخ ایالات متحده، روز شروع ریاست‌جمهوری ۴ مارس بود. اما از سال 1933 (با متمم بیستم قانون اساسی)، این تاریخ به ۲۰ ژانویه منتقل شد تا فاصله بین انتخابات و آغاز رسمی کمتر شود.
6. استثناهای تاریخی
- جرالد فورد تنها رئیس‌جمهوری بود که نه در انتخابات ریاست‌جمهوری و نه معاونت ریاست‌جمهوری رأی نیاورد؛ او پس از استعفای نیکسون به قدرت رسید.
- گروور کلیولند تنها رئیس‌جمهوری است که دو دوره غیر متوالی داشت (۲۲مین و ۲۴مین رئیس‌جمهور آمریکا).
7. آیا رئیس‌جمهور می‌تواند استعفا دهد؟
بله. تا کنون تنها یک رئیس‌جمهور آمریکا یعنی ریچارد نیکسون در سال 1974 به‌دلیل رسوایی واترگیت از سمت خود استعفا داده است.
8. سوگند ریاست‌جمهوری
متن سوگند رسمی رئیس‌جمهور در قانون اساسی مشخص شده است و هیچ‌کس بدون ادای این سوگند نمی‌تواند قدرت را به‌دست بگیرد.
9. رویدادهای کلان در پایان دوره‌ها
پایان هر دوره ریاست‌جمهوری معمولاً با گزارشی موسوم به “State of the Union” همراه است، که رئیس‌جمهور در آن وضعیت کشور را توصیف می‌کند و مسیر آینده را ترسیم می‌نماید.
10. رئیس‌جمهور موقت (Acting President)
طبق متمم ۲۵ قانون اساسی، اگر رئیس‌جمهور برای مدتی موقت ناتوان از انجام وظایف خود شود (مثلاً در یک جراحی یا بی‌هوشی)، معاون رئیس‌جمهور به‌صورت موقت اختیارات کامل ریاست‌جمهوری را به‌عهده می‌گیرد.
